Ayuntamiento de Mendigorria / Mendigorriko Udala

XX. MENDEA

1920an honako lantegiak ziren Mendigorrian: txokolatea ekoizteko bi fabrika, beste bi aguardienta egiteko, hiru olio-errota eta  teileria bat.

Ez Lizarrako Estatutuari   ^[4]

1932ko ekainaren 19an Iruñean egindako Euskal Udalen Asanbladan, Alejandro Suescun jaunak, Mendigorriko ordezkariak,  ezezko botoa eman zion Euskal Herriko Estatutuari, nahiz eta udalaren agindua izan estatutuaren alde bozkatzeko.  Nafarroako hainbat ordezkok jarraitutako jokaera hori izan zela medio, Nafarroako emaitzak Autonomia Estatutuaren kontrakoak izan ziren.

[4] Auñamendi Eusko Entziklopledia- (Ainhoa Arozamena Ayala)

Errepublikaren amaiera eta Gerra zibila  ^{[12] –  [13]}  

Ezkerreko erakunde bakarra 1934. urtean sortutako Partido Republicano Radicala izan zen. Navarra 1936. De la esperanza al terror  txostenean azaltzen den bezala, Mendigorria  bere gizatasun sena dela eta, salbuespena izan zen Nafarroan. Herriko eskuindarrei eta Juan M. Espinal parrokoari esker, Ez ziren atxiloketak izan ezta hilketa bortitzak ere, aldiz, Celestino Lator, zinegotzi errepublikarra ez zen kargugabetua izan 1938ko udal aldaketa gertatu arte.

Monarkia, Errepublika  eta Gerra Zibila l  ^{[12] –  [13]}  

Mendigorriko hiria Monarkiatik Diktadurara, Diktaduratik Errepublikara eta Errepublikatik Diktadurara trauma handirik gabe eta agitazio sozialik gabe. Horren  eredu adierazgarri bat aipatzearren, Alfonso XIII. garaiko alkatea eta  Miguel Primo de Riveraren garaikoena pertsona bera izan zen, eta 1932 hauteskundeen ondoren, errepublikan aukeratutako alkatea udalbatzaren burua izan zen 1938ko apirilera arte.

1931n hiru karlista sartu ziren Udalean, bi eskuindar independenteak eta hiru ezkertiar independenteak. Errepublikako garaipenak ez zuen aldaketa sozial handirik eragin, hala ere, Udalaren osaketa sozialaren aldaketa nabaritu zen, gehienak nekazari pobreak baitziren. Horrek esan nahi du, Udalbatzaren agintaldian eta 1936ko uztailaren 18ra arte, arreta handia eman zitzaiola familia behartsuen eta nekazarien bizi-baldintzak hobetzeari..

Oso adierazgarria da herrian eragin handienak izan duen gertaera Udalbatzak 31. Urtean zezenak festetako egitarautik kentzeko egindako saiakera izan zela. Neurri horren helburua, hain zuzen ere, nekazariei iraileko soldatak aurreztutako diruarekin ordaintzea, aurki izango zen krisialdia  arintzeko asmoarekin.

Proiektu honek gazteak azaldatu zituen eta horren ondorioz, uztailaren 25ean, istilu izugarriak eta Udaletxean hondamendi handiak izan ziren:

 “¡Vacas ha de haber,

Vacas ha de haber

Si no el Ayuntamiento,

ha de correr!”.

Udalbatzak, nahiz eta hartan amore eman izan behar, bere bokazio sozialarekin jarraitzen du eta bere ideologiaren kontra, Errepublikako Gobernuari Gauqui Kondearena zen Muruzabalgo baserrian zegoen Andiongo kotoa banatzeko informazioa eskatu zion “porque uno de los ideales del Gobierno es la protección al obrero y labrador solucionando la cuestión agraria”.

1936ko apirileko Fronte Popularraren garaipena izan ondoren, gaia berriro azaldu zen, Erriberako hainbat Udal sozialistetan egin zuten antzera,  onura sozialeko lur sailen martxoko dekretua argitaratu ondoren, , gutxiengoa izan arren zinegotzi errepublikanoek, eragin handia izan zuten ureztatzea ezarri zutenean, udal berezi honen lorpen handia izan zen.
Egun haietako herri asmoen sintesi gisa, oraindik gogoan izan den esaldi hau aipatu daiteke:

 “Vacas, regadío y que se reparta el caserío”

3. eta 32. urteen artean, Sindicato Profesional Obrero, edo Sindicato de Obreros del Campo deitutako sindikatua sortu zen.

Bere ekintza sindikala jornalarien interesak babestera bideratuta egon zen, jornalak sortzea eta horiek kuantifikatzea eta finkatzea. langabeen erroldak egitea eta agintariei nolabaiteko presioa egitea, Muruzabalgo Andion Baserria banatzeko izapideak arintzeko. Bere kideetako batzuk, 1934. urtean Mendigorrian sortu zen P.R.R. (Partido Republicano Radical) Ricardo Bea, Álvaro Hermoso de Mendoza, Pablo García eta Celestino Lator sortzaileak zirelarik, azken hori ezkertiarren taldekoa, errepublikanoa. Karlistek osatzen zuten eskuina eta, soilik, bukaera aldean osatu zen Falangea.

Altxamendu Nazionala piztu zenean, bizilagun askok parte hartzen dute, eta  fronteetara joaten dira. 21ean Udalak egindako saio batean,  bat egiten du altxamenduarekin, boluntarioen familiei laguntzeko sistema ezartzen dute, baita uztaren antolaketa ere. Une horretatik aurrera, Une horretatik aurrera, udal hizkera eta jarduera gerraren gorabeheren menpe geratzen dira, eta herriak 35 boluntario galduko ditu fronteetan.

Momentua hunkigarria izan arren, Mendigorrian ez da auzotarren aurkako errepresiorik egiten, ezta fusilatu, ez atxilotu, ezta arpilatu ere, ezta irakasle eta funtzionarioen arazketarik ere… Bertan ziren zinegotzi errepublikar gutxi batzuk ere ez zituzten kargutik kendu, eta Celestino Lator zinegotzi errepublikanoa ez zuten kargutik kendu harik eta udaletxea 1938. urtean aldatu zen arte.

Ia Nafarroa osoa bainatzen zen odol-itsasoaren barruan bakarra ez zen izan uharte hau ongi azaltzeko, ez da aski bertako ezkertiarren sen moderatua, edo aurreko iskanbilen falta, edo bizilagunek fronteetara joan izan ugaria ere. Funtsezkoa izan zen herriko karlisten eta Juan Maria Espinal parrokoaren jarrera, herrian edozein biolentzia edo odol-isurketa saihestu nahian.

Eskualdea zeharkatzen zuten hiltzaileen koadrilek egindako ahaleginen bat erabat moztu zuten aurrekoek, eta egoera horietan, gauza guztien gainetik, esku garbiekin mantentzea posible zela erakutsi zuten. Navarra 1936. De la esperanza al terror txostenak dioen bezala, Mendigorria bere onberatasuneko eta gizatasuneko sena dela eta, Nafarroan salbuespena izan zen.

[12] -Jose Mari Esparza:  La Voz de la Merindad- Tafalla- Nº 73 Febrero 2005 Altaffaylla

 [13]   Navarra 1936. De la esperanza al terror. Tomo II Altaffaylla  Kultur  Taldea.

ALKATEAK

Honako hauek dira 1979ko hauteskunde demokratikoen ondorengo Mendigorriko alkateak:

• Aurrehistoria
• Aintzinaroa
• Erdi Aroa
• Aro Modernoa
• Aro Garaikidea
• XX. mendea